Nga Prof. dr. Bardhosh Gaçe

Mjaft nga burimet perëndimore dhe amerikane të njohjes për Shqipërinë dhe shqiptarët kanë qenë të hershme, kryesisht përmes udhëtarëve dhe eksploruesve, të pasionuar pas popujve kryengritës siç kanë qenë shqiptarët që nga koha e Skënderbeut. Po kaq rëndësi kanë marrë këto burime si dëshmi etnologjike dhe etnografike, ku ka një referim të madh prej këtyre udhëtarëve, studiuesve, eksploruesve dhe publicistëve të kohës, lidhur me traditën, zakonet, kodet kanunore, odat e pritjes në malësi si “institucione” të shenjta, por dhe të dijes, të cilat mbeten ende arkiva të pashtershme vetëdije.

Burimet nga librat e shkruara, dokumentet dhe arkivat e huaja janë dëshmitë dhe të dhënat më të rëndësishme, që të huajt dhe në ditët e sotme marrin për vendin tonë. Janë burime interesante, që më së shumti janë marrë në viset shqiptare dhe janë përjetuar nga udhëtarë të ndryshëm, të cilët e kanë eksploruar sa kanë mundur Shqipërinë, duke i shtuar vlerat e mëdha të këtij vendi në arkivat më të mëdha dhe më të kërkuara të botës. Ato u kanë shërbyer edhe katedrave të studimeve, hulumtimeve dhe universiteteve të ndryshme në Evropë dhe në Amerikë.

Siç ndodh gjithmonë, studiuesit e huaj, veçmas udhëtarët e huaj u kushtojnë shumë rëndësi detajeve, natyrës, mjedisit familjar, zakoneve, njerëzve që takojnë dhe njerëzve që i shoqërojnë, duke spikatur dhe zbuluar karaktere të shumta të shqiptarëve nga të gjithë nivelet e shoqërisë. Udhëtarja, misionarja e Kryqit të Kuq amerikan, Rose Lane, po aq sa Edith Durham, i ka bërë një shërbim të madh njohjes së vendit të shqiponjave në arenën ndërkombëtare, veçmas në Amerikën e fillim shek. XX, ku Ballkani ishte i përfshirë nga kaosi dhe ku ishte shfaqur egër nacional-shovinizmi ballkanik. Libri i njohur i saj “Majat e Shalës” ka një refleksion të gjerësishëm politik, social, kulturologjik, etnografik, etnologjik, të dhëna dhe dëshmi të mrekullueshme mbi rite, doke, zakone, rituale, refleksione të besimit, të marrëdhënieve mes njerëzve në kushte paqe dhe jo paqe, diplomaci, përshkrim të natyrës dhe veçmas të karaktereve njerëzore në njërën nga trevat më emblematike jo vetëm të Veriut të Shqipërisë, por të karakterit kombëtar, kryesisht atë të Shalës, ndoshta pika më e lartë gjeografike e veriut dhe Shkodrës.

Studiuesit e shumtë perëndimorë dhe ata amerikanë, nisen të shfaqen në trojet tona edhe pas apelit të madh për kulturën popullore dhe folklorin e popujve që bëri gjermani Herder. Të gjithë udhëtarët dhe studiuesit e huaj që erdhën dhe në Shqipëri, një vend interesant për të hulumtuar, u morën me çështjet të tilla si: etnokultura, etnopsikologjia, ritet, zakonet, mitet, raportet e popullit me kultet e caktuara, të cilat dëshmonin mjaft mirë origjinën, rrugëtimin shpirtëror dhe atë historik, zhvillimin, elementët tregues të racës, marrëdhëniet sociale dhe çështje të tjera referuese, që janë të rëndësishme ende në fondamentin dhe tabanin kombëtar shqiptar. Lane ka një raport të drejtë dhe të qartë me këta elementë të rëndësishëm dhe bazik në jetën e malësorëve në librin “Majat e Shalës”.

Në libër ka një botë interesante, ku pjesa më e madhe e vlerave që përçojnë kujtimet dhe shënimet e amerikanes së njohur vijnë përmes karaktereve të shumtë, herë të admirueshëm e herë jo si të tillë, por në fund të fundit ata plotësojnë një pjesë të mozaikut të gjerë dhe pamjes që ka libri dhe rrugëtimi i misionares në Veriun e Shqipërisë. Duke qenë si i tillë, libri duket se përditëson një lidhje të fortë dhe jetike, një lidhje të pleksur të malësorëve me traditën e tyre dhe me burimet e hershme, të cilat janë të gjalla, vepruese dhe gati përbëjnë një sinkret të çuditshëm, një element mjaft domethënës në formimin e tyre. Mjediset familjare në libër, raportet e besimit, interpretimi në mënyrën më të mirë dhe të qartë të marrëdhënieve ndërmjet njerëzve, kodi jetik i jetës dhe shumë çështje të tjera bashkëshoqërojnë në gjithë rrugëtimin e Lanes në vitet 1921 të shekullit të XX në malësinë e Shkodrës dhe të Shalës.

Shumë nga fenomenet me burim dhe bazë të riteve, zakoneve, trashëgimisë para-historike dhe historike, misionarja e shquar i pleks dhe i zbulon në karakteret njerëzore, në malësorët që e shoqërojnë, por dhe në ata që ajo ka takuar. Dhe kjo është mjaft e rëndësishme, pasi e jetëson këtë trashëgimi të rëndësishme, e cila në metropolet e kohës po zhdukej nëse nuk ishte zhdukur ende. Në libër spikat mjaft mirë një personazh interesant, ku portretizohet mjaft mirë karakteri i malësorit, intelekti, kultura e nxënë në mjedisin ku ka lindur, aftësia e jashtëzakonshme për të qenë ndërmjetësuesi i mrekullueshëm i një misionareje të Kryqit të Kuq Amerikan me malësorët e trevave të Shkodrës, Shalës, Pultit, Shoshit, Thethit, i cili dhe pse një fëmijë i vogël, arrinte të përcillte një komunikim të rëndësishëm mes dy botëve, atë të zhvilluar amerikane dhe atë të maleve në Veriun e Shqipërisë.

Malësori Rexhë Ulaj ndërkohë është një personazh që shpjegon dhe reflekton në thelb botën njerëzore të këtyre trevave dhe pse në një moshë të vogël, dhe pse i lënë jetim, por cilësitë që një grua qytetare dhe mjaft inteligjente arrin t’i shpjegojë dhe t’i pleksë mjaft mirë në botën e madhe veriore, ku e kaluara e largët dhe e vonë bashkëjeton mjaft mirë në bashkëkohësinë e njerëzve të thjeshtë, por të përçuar nga një karakter i formuar dhe i palëkundur malësor. Bota malësore dhe karakteret malësore janë të ashpër, tregues i jetës së vështirë dhe rrethanave historike, por një botë e ndjeshme, e cila mbart në vetvete qytetarinë e qyteteve më të njohura të botës. Rexhë Ulaj është njëri prej tyre.

Rose W. Lane, ka një kujtesë brilante, duke qenë ndërkohë dhe një përzgjedhëse e rrallë e vlerave në aktivitetin dhe në punën e saj. Që në krye të herës ajo citohet të ketë shkruar: “Konstandinopoja s’është gjë prej gjëje. Çdokush vete në Konstandinopojë. Por, nëse nuk sheh Shqipërinë, ka lëshuar rastin jetësor. Atje lart në ato male. Një ditë udhë prej këtu- njerëzit jetojnë siç kanë jetuar para njëzetë shekujsh, para se të dinte kush për grekët, romakët apo sllavët. Atje lart ka qytete parahistorike, gjallojnë legjenda, këngë e zakone që kurrë s’i ka dëgjuar kush. As që i ka parë ndonjëherë syri i ndonjë të huaji…”, thënë ndryshe “Po s’ke parë Shqipërinë nuk ke parë asgjë!”.

Lane është një profil i rëndësishëm, jo vetëm në atë që ajo ka shkruar për njerëzit nga trevat më epike dhe më arkivuese të trashëgimisë sonë, por dhe të shtresës intelektuale dhe me ndikim në SHBA. E qartë, e vërtetë, korrekte, depërtuese në psikologjinë e mjediseve të ashpra dhe tepër burrërore malësore, e të njerëzve me të cilët ka qëndruar, udhëtuar e biseduar, ajo sjell një dëshmi autentike të mjedisit të Shqipërisë së Veriut dhe njerëzve të saj. Përmes njerëzve me të cilët ajo ka udhëtuar, ka komunikuar, ka dëgjuar dhe ka njohur psikologjinë dhe rrethanat jetike të tyre, ajo kërkon dhe arrin të shpalojë mjedisin, kohën, raportet me të shkuarën dhe nga ç’e kaluar ato vijnë: “Ishim katër veta, pa numëruar pasuesit. Jo, pesë, meqë në çastin e fundit Rexha i vogël topolak, me fesin e tij muhamedan, ishte kyçur në një dialog me Francesa Hardin, lidhur me dëshirën e tij për të na shoqëruar. Ky dymbëdhjetë vjeçar, muhamedan i vendosur, baba i vetëshpallur i shtatë fëmijëve më të vegjël refugjatë,… kishte bërë gjithë përgatitjet e udhës pa na pyetur fare. Ai vuri në pah se e fliste anglishten shkëlqyeshëm, që e kishte mësuar gjatë shoqërimit tremuajsh me zonjushën Hardi dhe se ishte i mirë si përkthyes. Ai do të na hynte në punë gjatë udhës; rruga do të ishte e dobishme për të. Pais i tha të gjitha këto, ai fytyrë-prerë priti vendimin e mis Hardit. Kur ajo i tha “mirë Rexhë” ai i dha vetes leje të buzëqeshte. Tani ai ecte pas kalit të mis Hardit, me një pistoletë dhe brisk në shokë, në pallton e vet amerikane.”

Rexhë Metë Ulaj ishte ende një fëmijë, i cili rrethohej nga mungesa e gjërave më të rëndësishme në jetë, e familjes, ndërsa kujtesa tragjike dhe dramatike mund ta shoqëronte në çdo moment të jetës së tij. Ai ishte dëshmi e konflikteve të njohura ballkanike, ku shumë djem dhe vajza shqiptare përveç familjes kishin humbur dhe humbitnin fëmijërinë, konflikte që reflektojnë në të gjithë mjedisin malësor ku ka shkuar gjatë vitit 1921 misionarja e njohur amerikane, Rose W. Lane. Megjithatë ai arrin të përfshihet kaq natyrshëm në jetën, mjedisin, komunikimin dhe filozofinë e hollë të trevës së Sharrit, kur flitet për Orën e Ujit të Malit të Sharrit, një mit jashtëzakonisht i rëndësishëm për racat dhe konfigurimin e lashtë të Ballkanit, të cilin Lane e prezanton që në krye të librit.

Ora e Ujit të malit të Sharrit është një rrëfim epik, i lashtë dhe me një përhapje të madhe në të gjithë malësinë e Veriut, dhe që për shkak të marrëdhënieve që populli ka pasur me këtë mit atë e gjen në të gjithë format e tjera, që në thelb ka të bëjë me kultin e “durimit dhe pritjes”. Në këtë variant bëhet fjalë për gruan, një vajzë që një malësor e sheh në liqen, të cilën sipas porosive të një të moshuare (në të vërtetë rrëfimi dhe mësimet e të moshuarës për malësorin lidhen me një trashëgimi të hershme të këtij miti), ai arrin ta marrë për grua, madje të lindë fëmijë, por nuk arriti kurrë të flasë me të, dhe për shkakun e humbjes së durimit e humbet dhe atë. Në mitet e tjerë që ka në këto treva ky mit gjallon në variantet dhe të “djalit gjarpër”, “burrit gjarpër” dhe ndonjë variant tjetër.

Në lartësitë e maleve të Veriut, Lane e gjen të artistëzuar, të kthyer në baladë, që këndohet me lahutë historinë e një Ore të Shalës, ku ndër të tjera thuhet nga rapsodi: “Ora e Shalës, e shtoi, o Zo vallet!/ Dalë e ndejë m’ nji vetull mali,/ Atje nalit, diku mbi Niçaj/ Ajo luftën po e paska,/ qi dragonjt ban’ me Kulshedrën…”, apo “E befë kan’ ‘majë t’ Bigës,/ Ku dragojtë po kuvendofshin,/ ora e Shalës, at herë ashtë avitun,/ Qi edhe u thot’ me t’ amël za:/ Mirë se u gjej burrat e Dheut!/ Mirë se vjen, e kah të kemi?” dhe “Tuj e thye n’ luftë kulshedrën,/ Qi me shue desht Dukagjinin,/ Se dhe darkë ju ngranë s’do kini…” etj, duke e parë Orën e Shalës një krijesë të çuditshme në jetën e njerëzve.

Interesante dhe po kaq mitike janë rrëfimet që vijnë nga bisedat e odës së Thethit dhe misionares amerikane, e cila posaçërisht thotë: “Rexha ishte përkthyes i shkëlqyer.” Ndërsa kur pyetet se “Ç’është Leka i Madh?”, për të cilin ka një syth të gjerësishëm në libër, ku mjaft dëshmi Lane i gjen pikërisht në malet e Veriut të Shqipërisë, studiuesja amerikane nuk harron të tregojë se ç’mendon vetë Rexha për Lekën e Madh, ku natyrisht shumë elementë mitologjik përziheshin me opinionin dhe kujtesën që malësorët kishin për të.

Bashkëshoqëruesi i Lane, një malësor i vogël, i cili shumë gjëra i ka mësuar nga tregimet e më të mëdhenjve apo dhe përmes legjendave që shëtisin nga njëri brez tek tjetri, i thotë: “Nuk e di si i quani ju në anglisht, mis Lejn. Leka i Madh ka qenë mbreti ynë para shumë e shumë vjetësh, i cili doli nga malet dhe pushtoi të gjitha qytetet e botës. Ai ishte biri i mbretit tonë të njëzetë dhe ishte luftëtarë i madh. Ma merr mendja, se ju me siguri do ta keni njohur me ndonjë emër tjetër në anglisht. Ne e quajmë Leka i Madh. Sepse kemi pasur dhe mbretër të tjerë me emrin Lekë.”.

Ndërsa mendësia malësore përmes shumë njoftimesh, çuditërisht ata janë mjaft të informuar për ngjarjet ndërkombëtare, madje dhe për shkencën (diku flitet se si është toka, e rrumbullakët apo si një tepsi) ka një koherencë të çuditshme, në hapësirën e marrëdhënieve të tyre, në jo pak raste atyre u është dashur të kapërcejnë vetveten, dhe një nga këto mundësi është “ligji i kanunit”, një ligj i fortë dhe veprues, i cili praktikohet në trevën katolike më së shumti, Lane prek dhe një temë delikate, e cila gjithsesi nuk mund të mbyllej, por ajo arrin të shpalojë psikologjinë dhe një lloj emancipimi të këtyre njerëzve, të cilët kanë pasur rastin të vriten me njëri-tjetrin disa dhjetëra vjet përmes ligjit të gjakmarrjes. Në konceptin e malësorëve ka një tendencë për të bërë më të mirën në këto raste, për të shfrytëzuar çdo mundësi që gjakmarrja të ishte sa më e vogël, apo më mirë, mundësia e faljes të ishte një realitet.

Kanuni është interpretuar në forma të ndryshme, dhe Laneja e kupton, e ndjen dhe e prek në çdo moment, madje ajo debaton për një çështje të tillë. Të bën përshtypje serioziteti me të cilin e dëgjojnë malësorët këtë grua të emancipuar, kur ajo depërton dhe në një zonë të nxehtë. Ndërkohë në këtë realitet të vështirë, ku konfliktet shtoheshin (por në kohë luftërash me të huajt, gjakmarrjet nuk kanë vepruar më së shumti në trevën ku ka vepruar ligji i egër), një fuqi që e shenjtëron qëllimin e mirë të malësorëve për t’i minimizuar deri në falje gjakmarrjet shfaqet besimi fetar. Ka një moment interesant në këtë libër, i cili më së miri i ka shërbyer dhe i shërben një të huaji për të njohur Shqipërinë dhe shqiptarët, ku në një falje gjakmarrjeje përveçse një rol të madh luan prifti, këtë moment e shenjtëron kryqi, kryqi që merr rolin dhe shndërrohet në kishë. Ç’simbiozë interesante, por vërtetë që mbart vlera të mëdha. Lane shkruan ndër të tjera për këtë rast: “Ati i mirë ua plotësoi dëshirën. Pasi veshi rrobat e tij të shenjta, i pasuar nga njëzetë e katër pleq, që ecnin pas tij në heshtje, ai mori vetë kryqin nga kisha dhe vajti në shtëpinë e Pjetrit në Thethin e epërm. Ai ndenji aty dymbëdhjetë orë, duke mbajtur kryqin përpara syve të asaj familjeje dhe duke i thënë si lajmëtar i Perëndisë, se ata duhej ta falnin Kolën…” dhe “Kryqi u kthye në kishë mbi njëzetë e pesë kokat e përulura dhe populli i Thethit u përul…”. Ka kaq shumë fuqi ky akt dhe kjo skenë dramatike, e cila i kapërcen teatrot më të mirë të botës, ku luhen dramat e njerëzimit.

Në të drejtën zakonore dhe kanunin e malësorëve ka një rregullim interesant, zbulon Lane, pasi dhe gratë, të cilat janë një nga pjesëtaret e komunitetit, që kanë një barrë të rëndë në punën e familjes dhe të rritjes së fëmijëve, ato, pra, gratë marrin pjesë në kuvend, kur kuvendi është i tërë bajrakut. Natyrisht në kuvendin e Bajrakut merren vendime të rëndësishme qoftë për administrimin lokal deri në vendimin për të luftuar, se “Ata nuk jan’ pari, jo. Por paria gjithmonë e bisedon gjërat me gratë e tyre.”.

Në fshatrat e thella të Veriut flitet për çfarë flitet në metropolet e kohës, dhe malësorët kanë një koncept modern, bashkëkohor për gjërat e rëndësishme të popujve që nga shkrimi dhe shkolla, për aleancat dhe shtetet, për personalitetin njerëzor dhe luftërat. Dhe pse duket se mendësinë malësore e përçon një lloj ashpërsie brenda saj qëndron një botë e tërë që lëviz me ligjet më universale të jetës dhe të mbijetesës në rrethana të pabesueshme. Rose W. Lane dhe njerëzit që udhëtojnë bashkë me të në zonën më të lartë dhe më të thellë të Veriut bisedojnë me malësorët dhe me këta njerëz të varfër dhe të pazhvilluar natyrisht për tema nga më të rëndësishme që nga mitologjia, luftërat, politika, popullimi i hershëm i Ballkanit, pasi ata mendojnë, se grekët kanë ardhur pas tyre në Ballkan, (“…grekët kanë ardhur pasi erdhën detet, ndërsa etërit e shqiptarëve qëndronin në male, kur grekët vinin me varka shqiptarët iu jepnin dhurata…”) e deri tek zhvillimet e fundit historike në vend, siç ishte Qeveria e Lushnjës e 1920.

Rose W. Lane ka shkelur në tokën më interesante në botë, një vend me rregulla të rrepta për jetën dhe vdekjen, ku jeta e burrit më së shumti qëndronte në grykën e pushkës, por dhe të rregullave të rrepta. Ajo kuptonte se sa të rëndësishme ishin rregullat shoqërore në këtë vend, rregulla që nuk guxonte t’i thyente askush. P.sh. besa dhe marrja në besë ishin të shenjta, ata ruheshin dhe mbroheshin me jetën e kujtdo. Ajo sjell komunikimin me një bajraktar, në shtëpinë dhe tokën e të cilit ka bujtur një natë të ftohtë: “Po, kemi nevojë, zonja Lane. Ne jemi në Shosh dhe ky burrë do të vritet, po të mos ketë kujdes. Ti nuk dukesh si grua, zonja Lein. Ti i ngjan një malazezi, në pantallona dhe atë kapotën e gjatë të përhime. Ai duhet të ndalë në secilën shtëpi që të mund të shohë njerëzi, se ai po udhëton me një grua…”, pasi gruan e mbronte rreptësisht kanuni, që ajo nuk mund të vritet në pritë apo në gjakmarrje, pasi është pjesa ku shtohet jeta.

Misionarja amerikane e kishte udhëtimin më të vështirë të jetës së saj këtë udhëtim në malet e Veriut, po ishte më i rëndësishmi në jetën e saj, ashtu siç ajo e thotë që në fillim, se po nuk ke parë Shqipërinë nuk ke parë asgjë. Në Shqipëri nuk mund të shkohet lehtësisht siç mund të shkohet në Stamboll apo në Paris. Në këtë rrugëtim në jetën e Lanes do të hynte me gjithë dashurinë e një nëne që mund të ushqejë për fëmijën e saj Rexha. Ai gati e prek të gjithë realitetin jetësor dhe kontaktin që Lane ka krijuar dhe krijon në mënyrë të vazhdueshme me mjedisin social të Veriut. Dhjetëra karaktere dhe portrete të mahnitshme malësorësh, të cilët në vetvete pleksin realitetin e kohës zbulojnë dhe raportin që djaloshi dymbëdhjetë vjeçar vendos me ata dhe njerëzit e botës së qytetëruar, një marrëdhënie e cila qëndron mbi kodet e forta të jetës.

Episodi i rëndësishëm, kur njëri nga shoqëruesit i kërkon Lanesë që ajo të martohet me një malësor është ndoshta më i bukuri. Jo se malësori kishte mbetur keq i pamartuar, por ai besonte dhe donte që ajo, Laneja, ajo amerikania, tek e cila kishte kaq besim, të mundte të shkruante më shumë për vendin e tij, për Shqipërinë, çfarë e bënte kaq të shenjtë marrëdhënien e shqiptarëve me Amerikën që në ato kohë.

Udhëtimi i Lanesë në Veri kishte qenë ndër më të vështirët. Një mot me shi, monopate të ngushta, të ftohtë, lumenj të rrëmbyer, shtëpitë malësore dhe fshatrat shumë larg njëra-tjetrës, por ama që flitet dhe për dragonjtë, për të cilët Rexha i mençur dhe i zgjuar thotë: “Dragonj, do të thotë njerëz me krahë. E di, njerëzit e lindur me krahë të vegjël nën supe. Njerëzit, nuk di si t’i them ndryshe, zonja Lein, krahë e di- me të cilët fluturojnë zogjtë. Nën supe. Nuk keni ju njerëz që kanë lindur me krahë në vendin tuaj?”. Ky djalosh i vogël e njeh mjaft mirë konceptin e dragoit dhe luftën që ai bën përjetësisht në motet e vështira me këlshedrën, një simbol i të keqes.

Rexha, bashkëshoqëruesi i vogël i Lanesë, përcjell një aftësi dhe intelekt të jashtëzakonshëm gjatë gjithë udhëtimit dhe kontakteve të misionares së njohur. I veshur me fisnikërinë e mirë malësore ai ndjen detyrën po prej malësori, atë të ruajtjes së misionares së huaj, ajo shkruan: “Kur mbërritëm te një teh shkëmbi, unë u ula dhe atëherë për herë të parë vërejta Rexhën. Ai rrinte tepër i mërrolur, duke më shikuar, shiu i kishte shkrirë bojën e fesit të tij të kuq dhe rrëke të vogla uji binin poshtë fytyrës së tij të rrumbullakët dhe serioze.”. Ky djalë i vogël kishte një karakter të madh, një shpirt të madh. Në jetën e misionares Lane kurrë nuk kishte takuar një djalë të tillë. Ajo e ndjen praninë e tij në të gjithë aventurën e kthimit për në Shkodër nën një mot të vështirë, aq sa në një rast i shpëton jetën asaj nga rrëshqitja dhe ujërat e vërshuara të përrenjve dhe monopateve të Veriut.

Në vëzhgimin e misionares së njohur, në një rrugëtim të vështirë, ku stinët e motit ndahen nga njëra-tjetra me të ftohtë, me shi dhe borë, me vërshim ujërash dhe vështirësi të jetës së varfër në këto lartësi, ka një prurje interesante për veshjet, të cilat e mahnitin atë dhe pse vinte nga metropolet e qytetëruara të perëndimit. Ajo vëren se shqiptarët, këta malësorë me vështirësi për gjithçka kërkon jeta, kanë arritur që të bëjnë një art të mrekullueshëm, ku ka një pleksje të së shkuarës me jetën në veshjet karakteristike të tyre, veçmas të grave. “Gratë ishin të veshura për bukuri. Nuk kisha parë aq shumë elegancë qëndisjesh, shamish lloj-lloj ngjyrash, vathësh dhe zinxhirësh me monedha ari e argjendi. Fytyrat e tyre zeshkane, të modeluara bukur, sy të zinj të mëdhenj dhe blej të rëndë flokësh të zinj shkriheshin në një tepri ngjyrash të pasura. Shumica e tyre rrinin ulur në stola të ulët, duke qëndruar a duke bërë opinga, derisa burrat, të veshur në të bardha, çlodhnin këmbët e tyre, pranë vatrës, mbështetur në bërryla e duke pirë duhan…”. Çfarë syri të hollë tregon Lane në përshkrimin e mjedisit të malësorëve, ku bie në sy pamja dhe veshja e grave të malësisë, një veshje dhe rregullim, ku ruhet një traditë e lashtë, fort interesante dhe autoktone.

Rrugëtimi deri në kthim i Lane është i mbushur me vështirësi, madje dhe me të papritura, ku bie në sy kujdesi burrëror, madje i ashpër i malësorëve për ta mbrojtur, që atë mos ta gjejë asgjë në pabesinë që afronte rruga nëpër bajraqet e Malësisë, ku shpesh mes tyre kishte armiqësi të vjetra dhe llogari të hapura. Lane e shoqëron një kujdes i madh i njerëzve që e kishin marrë në besë, e kishin pritë dhe duhej ta çonin të sigurt deri ku ajo mund të merrte kujdesin e një kulle apo bajraku tjetër. Përveç bajrakut, një institucion i njohur në malësitë e Veriut, familja dhe fisi janë institucione më vete, që integrohen në jetën dhe veprimtarinë e bajrakut.

Në jetën e këtyre malësorëve kishte diçka të shenjtë, madje hyjnore, nderi. Nderi është një nocion kompleks në fiset e malësisë së Veriut, pasi rregulli i gjakmarrjes e kishte përfshirë në qerthullin e vet fisin. Në malësi kishte fise në gjak me shumicë, prandaj ky nocion ishte i rëndësishëm. Traditat e lashta Lane i zbulon përmes ngjarjeve të vogla, marrëdhënieve të zakonshme, ku mite, kujtesa, ngjarje, besime, gjëra të shenjta dhe mbulesa të tjera janë prezente çast pas çasti, pasi Malësia e Veriut gjatë kësaj kohe ishte në plotësinë e vet një muze etnografik, etnopsikologjik, një univers etnologjik, për shkakun e lidhjes të drejtpërdrejtë me lashtësinë dhe kultet e mbijetesës që vepronin në çdo hap të veprimtarisë së tyre të jetesës dhe jetike gjithashtu.

Po kush është Rexhë Metë Ulaj? Ka lindur në Vuthaj në fillim- shekullin e XX dhe që në moshë të njomë në jetën e tij ka peshuar historia ballkanike e terrorit sllav. Vdekja e babait, nënës dhe fëmijët e tjerë e lënë Rexhën me dy motrat jetimë në jetimoren e Shkodrës. Rexha fillon shkollimin dhe vetëm përmes shoqërimit që u bën ekspeditave anglo-amerikane në Shqipëri gjatë kësaj kohe mëson gjuhën angleze shkëlqyer.

Misionarja Rose W. Lane i siguron atij mundësinë e shkollimit në shkollën teknike “Harri Fultz”, të cilën e mbaroi me rezultate të shkëlqyer. Po përmes misionares amerikane, Lane, fillon studimet në Universitetin e Kembrixhit në Angli, që i mbaron me rezultate të shkëlqyera. Lane e ka birësuar Rexhë Meta Ulajn dhe e ndjek rrugëtimin e tij jetësor në çdo hap. Mbaron shkëlqyer studimet për Financa në Kembrixh (emri i tij është shënuar në Librin e Artë të Universitetit të Kembrixhit). Pas punësimit si Drejtor i Drejtorisë së Financave të Shqipërisë (1938) në vitin 1940 internohet në Itali si antifashist, vjen në Shqipëri pas kapitullimit të Italisë (1943), është njëri nga anëtarët e Mbledhjes Themeluese të Lidhjes së Dytë të Prizrenit (delegat i maleve të Kosovës) dhe pas çlirimit të vendit nga okupacioni nazifashist dënohet me vdekje nga regjimi totalitar në Shqipëri.

Lane bën çmos për t’i shpëtuar jetën. Ajo vë në dijeni dhe i kërkon ndihmë dhe presidentit amerikan të kohës, Truman, për t’i shpëtuar jetën Rexhë Metë Ulajt. Dënimi me vdekje iu kthye në 27 vite burg, të cilin i vuajti në burgun e Burrelit. I sapodalë nga burgu, ai punoi portier në një ndërmarrje në Shkodër, aq sa shkodranët e shndërruan në ironi me regjimin e kohës, kur thoshin, se “dhe portierin e kemi me universitet të Kembrixhit.”.

Rexhë Metë Ulaj është një figurë jashtëzakonisht e rëndësishme në historinë dhe kujtesën e shqiptarëve të Malit të Zi, Kosovës dhe Shqipërisë, pasi në personin e tij ishin bërë bashkë tradita e mirë e vuthjanit, fisnikëria, intelekti, mirësia, burrëria, mikpritja, aftësia për të kuptuar të shkuarën dhe të ardhmen, një djalë me intelekt të rrallë dhe gjithsesi i lidhur fort me fatet e vendit. Rexhë Metë Ulaj duke kuptuar se Amerika ka qenë shpëtimi i shqiptarëve nderon dhe sot e kësaj dite Vuthajt, Malin e Zi, Kosovën, Shkodrën dhe Shqipërinë.